Een thuis voor Zinneke

Zinneke is de organisatie achter de tweejaarlijkse Zinneke Parade, de stoet die de Brusselaars samenbrengt in al hun diversiteit. Samen met OUEST Architecture en vzw Rotor transformeerde het een voormalige drukkerij in de Masui-wijk tot een ontmoetingsplek voor creatieve Brusselaars. Circulair bouwen en cocreatie stonden voorop. Het resultaat sluit perfect aan bij de ambities van Zinneke, dat behalve opdrachtgever ook medeontwerper én mede-uitvoerder van het project is.

Midden in een van de Zinneke-ateliers staat een grote ijzeren wolf. Dit najaar mag hij eindelijk naar buiten voor een wijkfeest, nadat de parade rond het thema Wolven!/Aux loups! in 2020 was afgelast. Na de luwte van de covid-periode ontwaakt Zinneke weer. Op het terras vergaderen enkele medewerkers, in het atelier zijn lassers aan de slag, een cameraman maakt beelden in het gebouw, en met gerecupereerde blauwe hardsteen wordt een deel van de binnenplaats aangelegd. Je ziet meteen wat een diverse en bedrijvige organisatie Zinneke is – en hoezeer het nood had aan een gebouw met een flexibel karakter.

Robin Hood-momenten

Zinneke organiseert niet alleen de Zinneke Parade, het is vooral een sociaal-artistieke organisatie die samenwerkingsverbanden opzet tussen bewoners, verenigingen, scholen en kunstenaars in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Na een zwerftocht langs uiteenlopende locaties in de hoofdstad belandde het in 2013 in de voormalige ‘Werkplaatsen van het Zegel’ in de Masui-wijk, in de buurt van het Noordstation. “Voordien leidde Zinneke een nomadisch bestaan”, vertelt Sandrine Tonnoir (Coördinator Projet Masui). “We hebben zo’n beetje overal gezeten: nu eens in de binnenstad, dan weer in een grenswijk met een verloederd industrieel patrimonium. Ons publiek was dan ook heel divers. Die wijzigende context daagde ons uit om telkens opnieuw over onze werkwijze na te denken.” Om te vermijden dat de zware machines en de indrukwekkende voorraad materiaal telkens opnieuw moesten verhuizen, en om een duurzame werking te kunnen opbouwen, ging Zinneke op zoek naar een eigen gebouw. Toen ze dat in 2013 gevonden hadden, besloten ze het om te vormen tot een ontmoetingsplek waar lokale en stadsbrede sociaal-artistieke samenwerkingsverbanden kunnen ontstaan. Tegelijk moest het een proefproject worden voor circulair bouwen en cocreatie.

Het ontwerpteam bestond – behalve uit Zinneke zelf – uit OUEST Architecture, Rotor, een coöperatief ontwerpbureau dat experimenteert met urban mining (hergebruik van bouwmaterialen) en studiebureau MATRIciel. Het project wijkt op verschillende punten af van een klassieke architectuuropdracht, vertelt Jan Haerens van OUEST Architecture. “Wij zijn als ontwerpers gekozen voor of omwille van onze werkmethode en onze visie op cocreatie, niet op basis van een ontwerp. De aannemer is aangesteld na een openbare aanbesteding, maar stond helemaal achter de filosofie van het project. Daardoor konden we tijdens de uitvoering veel flexibeler zijn. Dat moet ook, want we weten als ontwerpers niet precies welke ingrepen Zinneke zelf nog in het gebouw wil doen. Maar net dat maakt het zo interessant.” 

In de loop van het project werden nieuwe werkprocessen, meetstaten en lastenboeken ontwikkeld. Nu en dan leidde dat tot Robin Hood-momenten, zoals Haerens ze noemt. In de bouwaanvraag werden de raamopeningen bijvoorbeeld in stippellijn aangegeven, zodat de uiteindelijke keuze kon afhangen van de recuperatiematerialen die op het moment zelf beschikbaar zouden zijn. En een stalen trap die gerecupereerd werd uit het Boudewijngebouw van de Vlaamse overheid, en die in het atelier van Zinneke werd aangepast, maakt via de patio een connectie met het souterrain. “We passen ons ontwerp aan de beschikbare bouwmaterialen aan, niet omgekeerd”, aldus Haerens.

Her en der zijn mooie, ogenschijnlijk toevallige ontmoetingen ontstaan tussen het gebouw, de gebruikers en de gerecycleerde materialen. Zo werd een oud terrazzopatroon vervolledigd met gerecupereerde tegels, werd een boograam ondersteboven in de gevel geplaatst, en bestaat de trap naar de stockagekelder uit een ter plekke gelast frame met prachtige massiefhouten treden, gezaagd uit gerecupereerde balken uit een sporthal. Ook de functionele elementen zijn zoveel mogelijk hergebruikt: alle stalen balken, de isolatie, de wandrekken in de ateliers, het sanitair, de keuken en het ventilatiesysteem zijn gerecupereerd uit Brusselse gebouwen. De branddeuren werden gered uit de ontmantelde WTC-torens.

Ontmoetingsplek

De statige, spierwitte gevel aan de straatkant contrasteert met het ruwe interieur van de ateliers. De oorspronkelijke herenwoningen waren in zeer slechte staat en vroegen om een ingrijpende renovatie. De ontwerpers besloten de esthetische kwaliteit van de gevels te behouden, “maar Zinneke was wel de eerste opdrachtgever die ons vroeg om de graffiti te bewaren”, zegt Haerens. De herenhuizen werden met elkaar verbonden, zodat er een indrukwekkende centrale ruimte ontstond. De traphallen werden opengewerkt tot in de nok, en de mooiste houten trap bleef behouden. Op maat gemaakte stalen passerellen verbinden de ongelijke verdiepingen, wat een speels en tegelijk imposant effect oplevert. Daarnaast zijn er nog enkele ingrepen gepland die de semipublieke functie van het gebouw moeten blootleggen: de toegangspoort wordt opengemaakt, een grote luster in de hal zal het gebouw van binnenuit verlichten, en de kroonlijsten aan de straatkant zijn onderling verbonden met een felgele strook met lampjes. 

Maar de ruggengraat van het project is een reeks ontmoetingsplekken: de binnenplaats, het terras, de keuken en eetruimte, de tentoonstellingsruimte en de patio, die de verbinding maakt naar de feestruimte in het souterrain. In de binnentuin zorgen hellende vlakken voor een optimale toegankelijkheid voor alle bezoekers, zoals de rolstoelgebruikers met wie Zinneke samenwerkt. De vroegere laad- en loskade heeft Zinneke zelf omgevormd tot een terras, dat toegang biedt tot de gezamenlijke keuken en eetkamer. Daar komt iedereen elkaar tegen. Dat is meteen waar dit project over gaat: een flexibele ontmoetingsplek creëren waar mensen samen kunnen werken, waar ruimte is voor vakmanschap en waar de meest uiteenlopende kunstvormen elkaar kunnen bestuiven. De keuze voor cocreatie, en de zorg voor de gebruikers en het milieu, sluiten naadloos aan bij de werking van Zinneke en versterken die nog. Organisaties vinden het vaak een grote aanpassing om naar een nieuw gebouw te verhuizen; hier past het gebouw zich perfect aan de organisatie aan.

Ook zin gekregen om ergens te gaan binnenkijken? Tijdens de Dag van de architectuur op zondag 17 oktober zetten meer dan 100 gebouwen en ontwerpbureaus hun deuren voor jou open. Op deze pagina vind je een overzicht van de locaties per provincie.