Over graven, stenen en democratisch ontwerpen

Wat mij in de loop der jaren als ontwerper duidelijk is geworden, is dat nagenoeg alles aanleiding kan zijn tot architectuur: van de meest vage droom tot de meest concrete technische eis. Maar de aanleidingen die samenhangen met een breed gedragen maatschappelijke ambitie, zijn de meest waardevolle. Het realiseren van architectuurkwaliteit vergt aandacht voor het hele proces van ontwerpen en bouwen, en de rol van de opdrachtgever is daarin even cruciaal als die van de ontwerper, omdat een ambitieuze vraag de voorwaarde is voor een kwalitatief antwoord. Uitgaand van die overtuiging bedachten mijn voorgangers meer dan twintig jaar geleden een procedure om de meest geschikte ontwerpers aan te duiden voor specifieke ruimtelijke vragen van een publieke opdrachtgever. Die procedure kreeg de naam Open Oproep.

We kunnen een aantal dingen leren uit deze selectieprocedure. Cruciaal is de minder zichtbare eerste fase van zo’n traject: het uitwerken van een goede en ambitieuze ontwerpopgave, waarin duidelijke inhoudelijke keuzes en uitdagingen worden geformuleerd. Bij de Open Oproep wordt ernaar gestreefd die opgave niet louter als een programma van gedetailleerde noden en eisen te formuleren, maar als een projectdefinitie met een globale visie en ambities. Precies door die scherp te stellen, neemt een opdrachtgever als ‘bouwheer’ zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid op. Het is een voorwaarde opdat ontwerpers vervolgens, vanuit hun eigen expertise, referentiekader en gevoeligheden, succesvol voorstellen kunnen formuleren voor de vertaling ervan in een ruimtelijk concept.

Recentelijk maken we mee dat steeds grotere groepen van belanghebbenden en omwonenden zich de rol van opdrachtgever toedichten, en dat is goed. In een democratische omgeving van mondige burgers kan de overheid niet langer over de hoofden van betrokkenen en omwonenden heen publieke projecten vormgeven. Wanneer een bestuur een ingreep overweegt op bijvoorbeeld een belangrijk monument, moeten bij het opstellen van de projectdefinitie zo veel mogelijk burgers worden gehoord en betrokken.

Natuurlijk loopt dit proces niet altijd gesmeerd. Er zijn twee belangrijke bedreigingen voor een goede afloop. Ten eerste lijken ontwerpers soms geneigd, de rol van de opdrachtgever over te nemen. Voortvarende ontwerpers willen wel eens de vraag van de opdrachtgever naar hun hand zetten. Dat heeft in de geschiedenis van de architectuur geleid tot interessante ruimtelijke en maatschappelijke vernieuwingen, maar het kan ook leiden tot eigenzinnige vormelijke concepten die niet maatschappelijk gedragen worden.

Een tweede bedreiging ontstaat, wanneer opdrachtgevers of belanghebbenden de rol van de ontwerper gaan overnemen. Vanuit een goed bedoelde drang naar participatie en cocreatie nemen ze zelf de pen ter hand om de toekomst van hun leefomgeving uit te tekenen. In een zeldzaam geval leidt dat tot onverwachte poëzie, maar veel vaker tot een weinig kwalitatief ruimtelijk concept. En vaak blijkt de groep, hoewel ze strijdvaardig eenzelfde doel nastreeft, het maar moeilijk eens te geraken over een breed gedragen resultaat.

In alle eerlijkheid ben ik blij met het recente getouwtrek rond de ingrepen aan het Gentse Gravensteen en het Antwerpse Steen, en de discussie over hoe ons patrimonium er in de toekomst moet uitzien. Ik ben blij omdat dit publieke debat gaat over architectuurkwaliteit en omdat iedereen daarbij betrokken wordt. Alleen moet iedereen in deze nieuwe context van democratisch ontwerpen nog een beetje zijn rol vinden. Ontwerpen is een vak, en het heeft nu eenmaal weinig zin, met de hele stad een ruimtelijk concept uit te denken of de kleur van een baksteen te kiezen.

Laten we met z’n allen, via grondige reflectie én zorgvuldig uitgezette, brede  consultatierondes, een ambitieuze en scherpe opdracht formuleren waarmee onze getalenteerde ontwerpers aan de slag kunnen. Laat een jury van experten en opdrachtgevers een voorstel voordragen aan de beleidsmakers. Laat de beleidsmakers de knoop doorhakken en laat ze daarna vooral helder communiceren om hun keuze te motiveren.

En dan moeten we alleen nog een beetje leren om wat we persoonlijk niet mooi vinden, toch in het hart te sluiten omdat het beantwoordt aan een maatschappelijke vraag.

Erik Wieërs, Vlaams Bouwmeester